Piyasa Ekonomisi Açmazda
Piyasa ekonomisi uzun süre önce açmaza düştü. 2007 Global finans krizine neden olan süreçte rayından çıkan piyasa ekonomisi; 2007 sonrası düzeltme döneminde kontrollü (bilinçli) aykırılıklar ve yine PANDEMİ döneminde zorunlu (bilinçli) müdahaleler ve sözde serbest pazar ekonomisi uygulayan ülkelerin içine düştükleri her zorlukta başvurdukları (bilinçli ya da bilinçsiz) kuralsızlıklar ile yerleşik vasıflarından giderek uzaklaştı.
Küresel zenginliğin, küresel elit bir azınlığın elinde her yıl artarak yoğunlaştığı bilinendir. Son yıllarda aşırı boyutlara ulaşan gelir dağılımı adaletsizliğine sorumlu arayan birçok iktisatçının, piyasa ekonomisi uyguladıklarını iddia eden ülkelerin içine düştükleri zorluklar üzerinden Neo-Liberal İktisadı hedef almaları yararsızdır. Hedef alınması gereken uzun süredir Liberal Ekonomi (serbest piyasa ekonomisi olarak okunabilir) kurallarının neden uygulanamadığı ya da uygulanmadığı olmalıdır.
2008 Krizinden çıkarılan dersler olsa bile, küresel kapitalist sistemi krize götüren rol dağılımı ve nedenler değişmedi. Başka bir deyişle, Wall Street için iyi olan, ABD için iyidir anlayışı hâkimiyetini korumakla kalmadı, aksine küreselleşti. Bugünü daha iyi anlamak için bu yazıda tekrar yer vermediğim detayları Yoksulluk Tuzağı(1) yazımda bulabilirsiniz.
Bu metinde, aşağıda yer alan Tablo üzerinden serbest piyasa sisteminin işleyiş odaklarının, mikroda şirketleri ve makroda politika yapıcıları nasıl etkilediğini anlamaya çalışacağız. Öncelikle, ekonomiyi ve sosyal yapıyı küresel ölçekte etkileyen ilişkili yapı taşlarını hatırlamakta yarar vardır.
Teknolojinin gelişimi ile küçülen dünyada, önce sermaye denklemi değişti. Denkleme giren Entelektüel Sermaye üzerinden gelecek vaadi yani belirsizlik fiyatlandı. Bu sayede hisse değeri temelli (erken sürede yüksek kazançlı) İllüzyon bir oyun sahası kurgulandı. Eşanlı Finansal Sermayenin küresel ölçekte serbest dolaşımının önündeki engeller kaldırıldı. Gelişen ülkelere sermaye akışı özendirildi, şirketler paketlendi. Finansal sermayenin olağanüstü büyümesi, reel sermayeye dönüşemeyen Aşırı Birikimi yarattı. Bu doyumsuz alan için naif kalan reel sektör kârları, yatırım amaçlı piyasa değerlerinin fiyatlanmasında araç oldu. Finansal sermaye reel sektörün türevi olmaktan çıktı ve tabiri caiz ise roller değişti. Yatırım fonlarının sahibi oldukları uluslar-ötesi şirketler giderek küresel ölçekte güç kullanma alanlarını genişletti. Kendine yeten ülke hedefinin yerini küresel ölçekte serbest ticaret aldı. Küresel zenginlik uluslar-ötesi şirketler eliyle belirli bir zümrede (giderek teknoloji şirketlerinde) yoğunlaştı ve küresel ölçekte gelir dağılımı her yıl daha fazla bozularak neredeyse yüzde onluk kesimin geliri, diğer yüzde doksanın gelirini geçti (Sinanoğlu R. “Yoksulluk Tuzağı”).
Mikroda faaliyet gösteren kurumsal yapıların (başlıca şirketlerin) büyük resmi ve kendi konumlarını doğru okuyabilmeleri ve kontrol edemedikleri alanlarda yaratılan riskler ile fırsatların etkilerini minimize ve/veya maksimize edebilecek yetkinliklerini geliştirmeleri şarttır. Aşağıdaki Tabloda kabaca yer verilen 4 temel (A,B,C,D) alanda her durumda düzensiz olan ilişkileri tanımlamaya çalışacağız.
SERBEST (REKABETÇİ) PİYASA SİSTEMİ
Lobicilik, Piyasa Demokrasisinin (liberal ekonomi olarak okunabilir) işleyişinin önündeki en büyük engellerden biridir. Uzun süredir Finansal Sermayenin küresel ekonomiyi tutsak etmiş olması bir lobicilik faaliyetinin sonucu olarak algılanabilir.
Başka bir deyişle, dünyada fırsat eşitliğinin ve gelir dağılımının her yıl daha fazla bozulması tesadüf değildir. Günümüzde, küresel ölçekte fırsatlar ve zenginlik belirli zümrelerin elinde tekelleştiği için serbest rekabet normları piyasalarda giderek etkisini yitirmektedir. Demokrasilerdeki geri gidişler ve küresel ölçekte artan çatışmalar, uluslar aşırı fonlarla yönetilen bir dünyanın sonuçları mı diye ayrıca analize muhtaçtır.
Kısaca, dünyada olup bitenler için ihtiyaç duyulan değişimin geri dönüş maliyetleri sürekli artmakta ve küresel bir Kaos ortamına gidiş olasılığı her yıl daha fazla güç kazanmaktadır.
Yukardaki tespitleri göz ardı etmeden, iş dünyasında yer alan her kesimin paylaşım kültürüne ve sosyal performans(2) gereksinimine duyarlı bir büyük resim yaratımında, her zamandan daha fazla çaba göstermeleri ve katkı sağlamaları, vazgeçilmez öncelikleri arasında olmalıdır. Deyim yerindeyse, herkes önce kendi evinin önünü temizlemelidir.
Yukardaki Tabloda yer verilen dört temel alanı analiz etmeden önce büyük resme dikkat etmeniz ve en etken değişkenin Beşeri Sermaye (yetkinlik) olduğunu gözden kaçırmamanız gerekmektedir. Beşeri sermayesi güçlü olmayan bir kurumun, içinde bulunduğu ortamı anlamakta, tutunmakta, gelişerek verimli sonuçlar almakta ve aldığı sonuçları sürdürebilmekte herhangi bir şansı yoktur.
Hemen her dönemde, çok sayıda var oldukları gözlemlenen ve her zaman da var olacakları bilinen etkisiz ve verimsiz girişimler kaynak israfını sürdüreceklerdir. Verimli ve verimsiz örneklerin belirli koşullar altında bir diğerine dönüşme olasılığı da geçerliliğini koruyacaktır.
Kısaca, Beşeri Sermaye(3) konusu ve günümüzde artan değeri, sözünü ettiğimiz analize başlamadan önce kavranması gereken başat unsurdur. Başka bir deyişle, doğru analiz yapabilmenin ve doğru kararlar alabilmenin ön koşuludur.
Diğer kapsayıcı etken unsur teknoloji geliştirme ve kullanma (rekabet gücü olarak okunabilir) tercihleridir. Dünyamızda süregelen tüm yenilikler, kullanım amaçlarına göre iyi ya da kötü sonuçlar yaratmıştır. Bu nedenle, hiçbir yenilik için en iyi ya da en kötü tanımlaması yapılamaz.
Veri yüzyılı(4) olarak tanımlayabileceğimiz içinde bulunduğumuz dönemde yapay zekânın kullanım tercihleri, piyasa düzenine ve kurallarına aykırı ve veri güvenliği hiçe sayılarak yaratılan sözde rekabet unsurları ile etkin piyasa ortamına zarar veren kötü örneklerle doludur.
Kısaca, “yapay zekâ” kullanım tercihlerinin yaratacağı Anomalinin (dot.com krizinde olduğu gibi) küresel ölçekte genelleşme olasılığına karşı hukuki zeminde önlem alınmadıkça, serbest piyasa kültürüne ve toplum refahına verdiği zararın büyümesi ve yaygınlaşması kaçınılmaz olacaktır.
Bu nedenle, kurumların reklam sektöründen(5) başlayarak, büyük resmi etkileyen kontrol edemedikleri çevre etkisinin yaratabileceği riskleri minimize etmek için gösterecekleri her iyi örnek önemli ve değerli olacaktır.
TABLODA YER ALAN DÖRT TEMEL ALANIN KABACA ANALİZİ
Sözü edilen temel alanları analiz etmek için her birini kendi içerisinde bölümlendirmek ve her bölümünde diğer alanlardaki bölümler ile çoklu ilişkisini ve bütüne olan etkilerini tanımlamak gerekir. İşletme Fakülteleri bu maksatla vardır ve söz konusu tanımlamalar bilimsel ve deneysel kaynaklı güncellemelere muhtaçtır.
Kabaca terimi, büyük resmi oluşturan önem atfettiğimiz unsurlara dikkat çekerek, her birinin ve daha fazlasının detaylı analizine ihtiyaç duyulması gerektiğini hatırlatmak için kullanılmıştır.
Başlıca A,B,C,D olarak ayırmaya çalıştığımız alanlarda görülen ilişki odakları doğrusal ve düzenli bir ilişki ağı oluşturmazlar. Aksine, birbirlerinden bağımsız olarak aldıkları kararların hangi taşları yerinden oynattıklarına ait geri bildirimleri doğru okuyabilirlerse, yine bağımsız olarak alacakları her karar için aslında bağımlı olduklarını öğrendikleri ilişki tanımlarını yapmakta ve doğru karar alma rehberlerini oluşturmakta ve geliştirmekte olgunlaşırlar.
Pazara girmekle başlayan serüvenin öncesindeki hazırlık döneminin önemini kavrayamayan sayısız işletme yolda düzeltme çabalarının maliyetleri altında kaldıklarında, şirketlerini kurulurken batırdıklarını bilmezler.
Tabloda büyük resmin merkezinde yer verdiğimiz “Pazarın Hizmet Seviyesi” etüde muhtaç başat unsurdur ve Serbest Rekabet Sisteminde, pazarın hizmet seviyesini her zaman “Tüketici Tercihi” belirler. Bu nedenle, pazarın sayısal ve niteliksel hizmet seviyesi tüketici tercihlerinin aynasıdır.
Pazarın hizmet seviyesini ise pazar liderlerinin (başta Global Lider Markaların) ürün ve hizmetlerinin rekabet üstünlükleri yansıtır. Kısaca, pazarda yer alacak her girişimcinin pazarın hizmet seviyesini anlamak ve takip etmek için kıyaslama (Benchmarking) yapacakları ilişki odağı, tüketicilerin zihinlerinde “yeni ürün geliştirme” kredisi açılmış olan Lider Markalardır.
Tüketicilerin zihinlerinde, her bir marka ile yaşadıkları öykülerin sonucu olarak açılan kredilerle pazar ve fiyat liderleri belirlenir. Liderlere açılan krediler, tüketicilerini yanıltmadıkları ve rekabet üstünlüklerini korudukları sürece devam eder. Söz konusu sürecin ömrünü “Rakip Ürün Geliştirme” (Rakip Marka Gücü olarak okunabilir) performansı belirler.
Teknoloji kullanma ve geliştirme ihtiyacı hemen her alanda vazgeçilmezdir. Rekabet gücünü doğrudan etkileyen teknolojinin ihtiyaç tasviri ve gelişim rehberleri şüphesiz Global Marka Liderleridir.
Açık ekonomilerde, lisans, patent ve know-how gözetmeyen tersine mühendislik ve taklitler, özellikle Kurum ve Marka Kimliği açısından uzak durulması gereken, sürdürülebilirlik riski ve geri dönüş maliyetleri çok yüksek çabalardır.
Dikkat çekmek istediğimiz alanlarda yer verdiğimiz “davranış belirleyici” ilişki odaklarını ihmal etmeden alacağınız konumlandırma kararlarının, Piyasa ve Çevre Değişim Etüdünü sürekli güncelleyerek ne kadar güvende olduğunu anlamaya çalışmak ve piyasa rasyonellerinin işlerliğini bozacak etkenlerin seviyesini takip ederek kapsayıcı olumsuzluklardan kaçınmak, günümüz ekonomik ortamının yerleşik gerçekliğidir.
Bu nedenle, doğru analiz yapabilmek için önce parametreleri (içinde yer alınan ekonomik sistemi tanımlayacak ve sınıflandıracak özellikleri) ve paradoksları (içinde yer alınan ekonomik sistemin özelliklerine aykırı ve çelişkili unsurları) doğru tespit edebilme yetkinliğine sahip olmak gerekir.
Küresel ölçekte her kesimi doğrudan ve dolaylı içine alan açık ekonomide, doğru analiz yapabilmek ve doğru kararlar alabilmek için başat davranış belirleyici odağın “Beşeri Sermaye” olduğunu hatırlatarak yazımı bitirmek istiyorum.
---------------------------------------------------------------------------
(1) Yoksulluk Tuzağı | Dr. Reşat Sinanoğlu (resatsinanoglu.com)
(2) Sosyal Performans Hisse Değeri İlişkisi | Dr. Reşat Sinanoğlu (resatsinanoglu.com)
(3) Beşeri Sermaye | Dr. Reşat Sinanoğlu (resatsinanoglu.com)
(4) Veri Yüzyılı | Dr. Reşat Sinanoğlu (resatsinanoglu.com)
(5) Reklam Kendini Yok Ediyor | Dr. Reşat Sinanoğlu (resatsinanoglu.com)